1. Агульная характарыстыка царкоўна-палемічнай публіцыстыкі
Палемічная публіцыстыка як своеасаблівы від пісьменства вядома яшчэ з часоў Кіеўскай Русі, калі ў барацьбе за манаполію ў духоўным жыцці старажытнарускіх плямён сутыкнуліся місіянеры праваслаўнага і каталіцкага веравызнання. Самы ранні адгалосак гэтай канкурэнтнай барацьбы занатаваны ў «Аповесці мінулых гадоў», дзе летапісец апавядае, як і калі адбывалася прыняцце хрысціянства на Русі.
Рэлігійная барацьба ў канцы XVI ст. набыла вастрыню і злабадзённасць таму, што яна з'яўлялася формай праяўлення глыбокіх сацыяльна-палітычных супярэчнасцей у грамадскім жыцці Рэчы Паспалітай. Апіраючыся на падтрымку каталіцкай царквы, польскія феадальныя вярхі пасля Люблінскай уніі пачалі ўмацоўваць свае пазіцыі на землях Вялікага княства Літоўскага, узмацняць феадальны прыгнёт і паслядоўна праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі беларускага і ўкраінскага народаў, што выклікала пратэст.
У развіцці і працяканні царкоўна-палемічнай публіцыстыкі можна вылучыць два этапы.
Першым даволі моцным штуршком да аднаўлення перапыненых у часы Рэфармацыі старадаўніх палемічных спрэчак паміж каталіцызмам і праваслаўем з'явіўся выхад з друку кнігі на польскай мове вядомага дзеяча Рэчы Паспалітай езуіта Пятра Скаргі (1536–1612) «Аб адзінстве царквы боскай пад адзіным пастырам». Выдадзена яна была ў 1577 г. Віленскай друкарняй Мікалая Крыштофа Радзівіла і прысвечана буйнейшаму магнату і найбольш уплывоваму па тых часах патрону праваслаўнага веравызнання кіеўскаму ваяводзе князю Канстанціну Астрожскаму з тым разлікам, каб заручыцца яго падтрымкай у ажыццяўленні езуітамі царкоўнага аб'яднання праваслаўных з католікамі. Кніга выйшла ў той час, калі праваслаўная царква страціла многіх сваіх магутных апекуноў і пачала сістэматычна цярпець уціск з боку польскага каралеўскага ўрада. Перш за ўсё Скарга імкнуўся давесці, што сапраўднае веравызнанне ідзе ад рымска-каталіцкай царквы, якая з'ўляецца пераемніцай і носьбітам апостальскіх традыцый і таму мае законнае права быць галоўнай. Ён сцвярджаў, што толькі гэтая царква, захаваўшы спрадвечную маральную і духоўную чысціню, пазбегла ерэтычных памылак праваслаўнай царквы. Абгрунтоўваючы ідэю кіруючай ролі рымскага папы ў хрысціянскай царкоўнай арганізацыі, Скарга прыніжаў значэнне канстанцінопальскага патрыярха для праваслаўнай царквы Рэчы Паспалітай. Ен паказваў яго як раскольніка ў царкоўных справах і як турэцкага палоннага, які вымушаны за грошы купляць сваю духоўную ўладу ў султана. Заклікаючы праваслаўных Вялікага княства Літоўскага да царкоўнай уніі, Скарга настойліва перасцерагае іх, каб яны не аглядаліся ні на грэкаў, якіх загубіла прыродная ўпартасць і «буянасць розуму», ні на «варварскую Масковію», якая і сама, на думку Скаргі, вымушана будзе ўрэшце пайсці на унію па прыкладзе ўкраінскага і беларускага праваслаўнага насельніцтва. Такім чынам, маючы на ўвазе дзяржаўна-палітычныя мэты, Пётр Скарга ў сваёй кнізе па сутнасці выклаў ідэалагічнае абгрунтаванне царкоўнай уніі. Навязваючы праваслаўнаму насельніцтву ідэю рэлігійнага аб'яднання, ён замахнуўся не столькі на аўтарытэт праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай, колькі на права нацыянальнай самабытнасці праваслаўнага насельніцтва ў гэтай дзяржаве. Вось чаму выхад яго кнігі ў свет узняў цэлую буру ў праваслаўным лагеры. Тыраж быў вельмі хутка раскуплены і, па сцверджанні самога аўтара, амаль поўнасцю знішчаны найбольш багатай часткай беларускага і ўкраінскага праваслаўнага насельніцтва. На кнігу П. Скаргі адразу ж з'явіліся адказы, але ні адзін з іх не быў тады надрукаваны.
Возможно вы искали - Реферат: Жыццё і творчасць Міхася Зарэцкі (1901—1937)
У канцы 1580-х гг. палемічную публіцыстыку супраць каталіцызму і уніі ўзначалілі палемісты Астрожскай школы (горад Астрог на Украіне). Важную ролю ў гэтай патрыятычнай справе адыграў валынскі магнат князь Канстанцін Астрожскі, які ў 70-х гг. XVI ст. у сваёй рэзідэнцыі адкрыў першую грэка-славянскую, праваслаўную школу і арганізаваў пры ёй друкарню. З дапамогай удала падабраных педагогаў, прапаведнікаў, друкароў і літаратараў князь Астрожскі ў хуткім часе ператварыў сваю школу ў фарпост ідэалагічнай барацьбы супраць каталіцызму і уніі. Менавіта тут узнікла і пайшла ў свет друкаваная антыуніяцкая публіцыстыка, аўтары якой ставілі сваёй мэтай шчыра служыць нацыянальва-культурным інтарэсам украінскага і беларускага народаў, змагацца за іх права мець уласную веру, незалежную ад Рыма царкву, школы, кнігі і быць гаспадарамі свайго лёсу. З дзейнасцю Астрожскай школы быў цесна звязаны першы стан развіцця палемічнай публіцыстыкі, значная частка якой з'яўляецца агульным здабыткам беларускай і ўкраінскай літаратур таго часу. Найбольш значнымі творамі, з якімі выступілі ў друку палемісты Астрожскай школы, былі «Ключ царства небесного» з дадаткам «Календаря римского нового» Герасіма Сматрыцкага (1587) і кніга Васіля Суражскага «О единой истинной православной вере и о святой соборной апостолской церкви» (1588). У іх упершыню дадзены яркія замалёўкі вострых і непрымірымых сацыяльных канфліктаў, якія нельга было абысці палемістам, што ўзяліся абвяргаць абразлівыя для нацыянальнай годнасці праваслаўнага насельніцтва выпады і сцверджанні Скаргі і іншых абаронцаў уніі. Выступаючы ў абарону праваслаўнага люду, Г. Сматрыцкі і В. Суражскі праяўляюць шчырую заклапочанасць яго лёсам і часам нават узнімаюцца да пастаноўкі і разумення некаторых вострых сацыяльных праблем свайго часу. Найбольш паказальнымі ў гэтых адносінах з'яўляюцца творы рэктара Астрожскай школы Г. Сматрыцкага (асабліва яго «Календарь римски новы»), прасякнутыя спагадай і павагай да прыгнечанага і зняважанага яго ўладарамі селяніна-працаўніка. Гуманнае стаўленне да селяніна, уменне пранікнуцца яго думкамі і ўяўленнямі, пачуццямі і імкненнямі яскрава выявіліся і ў мове твораў Г. Сматрыцкага. Пісьменнік знарок пазбягае царкоўнаславянскага акадэмізму. Народвы гумар, іронія, сарказм, афарызмы, трапныя прымаўкі і прыказкі тут сустракаюцца на кожнай старонцы. I гэта невыпадкова, бо самі творы былі разлічаны ў першую чаргу на шырокага і нават «неадукаванага» чытача-слухача. Творы Г. Сматрыцкага і В. Суражскага ўжо самім фактам свайго з'яўлення абвяргалі тэндэнцыйныя сцверджанні Скаргі аб нізкім інтэлектуальным узроўні праваслаўнага насельніцтва, аб адсутнасці ў яго асяроддзі вучоных, здольных разбірацца ва ўсіх тонкасцях кананічнай і дагматычнай багаслоўскай навукі, і, нарэшце, аб непрыгоднасці іх пісьмовай мовы для абслугоўвання розных сфер духоўнага жыцця народа. Разам з тым яны выразва паказалі сапраўдны сэнс і мэту ідэі царкоўвай уніі, якую прапагандавалі езуіты.
Пётр Скарга не чакаў, што яго ідэя царкоўнай уніі выкліча такі рашучы пратэст з боку шырокіх народных мас Беларусі і Украіны і стане аб'ектам гарачых літаратурных дыскусій. Аднак, ён не збянтэжыўся і ў імя ажыццяўлення сваёй ідэі вырашыў звярнуцца да самога караля Сігізмунда III Вазы. З гэтай мэтаю Скарга выпускае ў свет у 1590 г. сваю кнігу другім выданем, крыху змяніўшы яе назву – «Аб уладзе і адзінстве царквы боскай», – і адрасуе каралю. Цяпер Скарга даказваў неабходнасць царкоўнай уніі ўжо не рэлігійнымі, а выключна палітычнымі матывамі і схіляў польскага караля да рашучых дзеянняў. Кароль не застаўся абыякавым да парад свайго духоўнага пастыра і пасля тайных перагавораў з праваслаўнымі іерархамі, якія былі гатовы прыняць унію, даў згоду на правядзенне ў Брэсце спецыяльнага сабора з мэтаю ажыццявіць царкоўнае аб'яднанне праваслаўных з католікамі.
А тым часам, пакуль ішла скрытая падрыхтоўка да гэтага сабора, у Вільні ад імя большасці прадстаўнікоў праваслаўнага епіскапата была выдадзена ў 1596 г. прасякнутая уніяцкімі ідэямі Скаргі кніга ва тагачаснай беларускай мове «Уния, альбо Выклад преднейшых артыкулов, ку зьодначевью греков з костелом рымским належащых». Аўтарам яе быў адзін з галоўных ініцыятараў жыццяўлення царкоўнай уніі Уладзіміра-брэсцкі епіскап Іпацій Пацей (1541–1613), які крыху пазней, у 1599 г., стаў уніяцкім мітрапалітам. Высокаадукаваны, але непаслядоўны ў адносінах веравызнання, Пацей здраджвае праваслаўю. Каб як-небудзь абгрунтаваць пераход свой і сваіх аднадумцаў да уніяцтва, ён выступіў у друку з вышэй названай кнігай. У ёй перш за ўсё Пацей імкнуўся даказаць, што розніца паміж каталіцкім і праваслаўным веравызнаннямі толькі ўяўная і склалася ў выніку прапаведніцкай дзейнасці «неуков-простаков», якія, не будучы дасведчанымі ў справах царквы і гісторыі яе развіцця, узяліся за пяро. Развіваючы гэту думку, Іпацій Пацей досыць аб'ектыўна паказвае цяжкае становішча праваслаўнай царквы, неадпаведнасць яе духавенства свайму прызначэнню, уводзіць чытача ў атмасферу жорсткай рэлігійнай, нацыянальнай і антыфеадальнай барацьбы праваслаўнага насельніцтва Беларусі і Украіны, выказваючы свае адмоўныя адносіны да яе. Тут жа Пацей выклікае прадстаўнікоў праваслаўнага лагеру – праціўнікаў уніі – на спрэчку.
Чакаць адказу на свой выклік Пацею давялося нядоўга. Такі адказ быў надрукаваны ў Віленскай брацкай друкарні ў 1595 г., і аўтарам яго з'явіўся адзін з найболып папулярных і відных дзеячаў гэтага брацтва Стафан Зізаній. Біяграфічных звестак аб С. Зізанію захавалася вельмі мала. Невядома, калі і дзе ён нарадзіўся, якую, дзе і калі атрымаў адукацыю. Першыя дакладныя звесткі аб ім прыпадаюць толькі на 1586 г., калі ён упамінаецца як адзін з першых свецкіх настаўнікаў «словенского писма» заснаванай у Львове брацкай школы. Відаць, прымаючы пад увагу выключныя здольнасці С. Зізанія і просьбу братчыкаў, мітрапаліт Рагоза ў пачатку 1591 г. з мэтай умацавання брацкай апазіцыі уніяцкім захадам прызначыў С. Зізанія царкоўным казнадзеем-прапаведнікам. У гэтым званні Зізаній і пераехаў у 1593 г. у Вільню, куды яго як папулярнага і актыўнага змагара супраць уніяцтва запрасіла «на поратунок» віленскае брацтва. У Вільні ён разгарнуў шырокую педагагічную дзейнасць настаўніка брацкай школы і царкоўнага прапаведніка. А праз два гады брацкая друкарня выдала на беларускай і польскай мовах напісаны ім папулярны першапачатковы курс хрысціянскага багаслоўя ў пытаннях і адказах – праваслаўны «Катэхізіс». Кніга, на вялікі жаль, да нашага часу не захавалася, але аб ёй можна меркаваць па тых водгуках, якія пакінулі праціўнікі Зізанія як з лагера каталіцкага, так і з лагера праваслаўнага духавенства.
«Катэхізіс» С. Зізанія, відаць, моцна закрануў каталіцкае духавенства. Для абвяржэння довадаў Зізанія яно ў спешным парадку надрукавала на польскай мове зласлівую брашуру езуіта Жаброўскага, які абвінавачваў аўтара «Катэхізіса» ў актыўным супраціўленні уніі і распаўсюджванні ерасі. Не засталіся абыякавымі да «Катэхізіса» і вышэйшыя праваслаўныя іерархі на чале з мітрапалітам Рагозам. Яны былі незадаволены тым, што Зізаній адкрыта і публічна ў сваіх казаннях у цэрквах, на гарадскіх плошчах і вуліцах выкрываў іх двурушніцкую пазіцыю, называў вераадступнікамі, што тайна ад народа рыхтуюцца да аб'яднання з каталіцкай царквой. Праваслаўныя іерархі склікалі ў пачатку 1596 г. сабор у Навагрудку, на якім асудзілі «Катэхізіс» і адлучылі Зізанія ад царквы як ерэтыка. Больш таго, яны звярнуліся за дапамогай да караля, і той 28 мая 1596 г. у падтрымку мітрапаліта і яго паплечнікаў выдаў грамату, у якой строга забараняў абывацелям Вялікага княства Літоўскага мець сувязі з Зізаніем і яго аднадумцамі, называючы алошніх дзяржаўнымі злачынцамі.
Похожий материал - Реферат: Жыццёвы і творчы шлях Кузьмы Чорнага
Карыстаючыся падтрымкай брацтва і гарадскога насельніцтва, Зізаній у 1596 г. выдае і прысвячае князю Астрожскаму кнігу «Казанье святого Кирилла, патриарха Йерусалимского, о антихристе и знакох его». «Казанне», як і «Катэхізіс», надрукавана ў двух паралельна размешчаных тэкстах, адзін з якіх пададзены на польскай мове гатычным шрыфтам, а другі, прызначаны для праваслаўнага чытача, кірыліцай. Гэты твор С. Зізанія – надзвычай удалая літаратурная перапрацоўка вельмі аўтарытэтнага як для праваслаўных, так і католікаў «15-го огласительного поучения св. Кирилла Иерусалимского», пабудаванага на тлумачэннях 25-га раздзела Евангелля ад Мацвея. Для маскіроўкі сваіх выпадаў супраць рымскай курыі і вярхоў праваслаўнай царквы Зізаній умела выкарыстаў не толькі само імя св. Кірылы, але і знешнюю форму яго багаслоўскага трактата. Тэкст «Казання» складзены так, што ў ім цяжка адрозніць напісанае самім Кірылам ад дабаўленага ў якасці разгорнутага каментарыя Зізаніем. Хаваючыся за аўтарытэт «айца царквы», пісьменнік у мэтах «аб'ектыўнасці» і пераканаўчасці сваіх довадаў знарок імкнуўся зрабіць такую кантамінацыю тэксту, у якой бы яго ўласныя тлумачэнні не адрозніваліся ні стылем ні тонам ад выкарыстанага ім арыгінала. У гэтай таленавітай падробцы пад «Казанье святого Кирилла» бязлітасна выкрываецца «смраднае балота» афіцыйнага каталіцызму, развенчваецца «святасць» папы рымскага і асуджаюцца яго прыспешнікі, незалежна ад таго, якую веру яны прызваюць. Для Зізанія важна з пазіцый плебейскіх мас паказаць і абгрунтаваць, што духоўныя феадалы, прыкрываючыся іменем Хрыста, дзейнічаюць не ў інтарэсах якойсьці абстрактнай ісціны, клапоцяцца не пра бедных і ўбогіх, а толькі пра свае карыслівыя саслоўна-класавыя інтарэсы. Кніжка Зізанія хутка набыла выключную папулярнасць не толькі ў Вялікім княстве Літоўскім, але і ў Маскоўскай дзяржаве, дзе яна ў 1644 г. была перавыдадзена і ўключана ў так званую «Кириллову книгу». У кнізе Зізанія нас цікавяць не яго багаслоўскія аргументы і іх абгрунтаванне, а тое рацыянальнае ў яго светапоглядзе, што дазваляе ставіць Зізанія ў адзін рад з прагрэсіўнымі дзеячамі еўрапейскага маштабу. Крытыкуючы некаторыя рэлігійныя догматы афіцыйнай царквы, Зізаній выказваў думкі, якія ішлі ў напрамку атэізму і асветніцтва. Так, у прыватнасці, яго погляды на Зямлю як толькі адзіную кроплю сярод мноства іншых астральных сусветаў пераклікаюцца з ідэямі Джардана Бруна. У гэтай сувязі цікавым з'яўляецца сцверджанне Зізанія, што «земля, на которой живем, не едина точка впосредку неба, а пред ся колкое мает множество, а небеса небесные егце болше безмерную мают личбу». Прапагандуючы царкоўную ідэю «о вторичном пришествии Христа» і надыходзе тысячагадовага царства, у якім не будзе «змордованных и обтяженных», абражаных і заняволеных, паноў і рабоў, а будзе роўная для ўсіх свабода і справядлівасць, С. Зізаній пераклікаўся з ідэолагам Сялянскай вайны ў Германіі Томасам Мюнцэрам.
Натуральна, што такая ярка выражаная ваяўнічая пазіцыя Зізанія не магла застацца па-за ўвагай тых, хто рыхтаваўся нанесці рашучы ўдар па свабодалюбівых настроях і імкненнях беларускага і ўкраінскага народаў. З'явілася поўная лаянкі, абразы і палітычных пагроз у адрас Зізанія брашура на польскай мове езуіта Жаброўскага «Высеўкі Стафана Зізанія, ерэтыка з царквы рускай выклятага». А ў хуткім часе з санкцыі караля пагрозы гэтага езуіта былі прыведзены ў дзеянне, у выніку чаго Зізанію, ратуючыся ад езуіцкай расправы, прыйшлося, «аж через комин вытиснувшися», уцякаць з Вільні «в одном кожушку».
Новы, другі этап у развіцці палемічнай публіцыстыкі пачаўся, калі ў Брэсце восенню 1596 г. была абвешчана царкоўная унія. Да гэтага літаратурная палеміка праваслаўных была накіравана на развенчванне і дыскрэдытацыю самой ідэі царкоўнай уніі, вось чаму яна насіла некалькі адцягнены, пераважна багаслоўскі характар. Цяпер жа, калі езуітам з дапамогай каралеўскай улады ўдалося ажыццявіць сваю ідэю, арганізацыйна аформіць рэлігійна-палітычны раскол праваслаўнага лагера і стварыць у Рэчы Паспалітай уніяцкую царкву, багаслоўска-дагматычная праблематыка ў антыуніяцкай публіцыстыцы адышла на задні план, уступіўшы месца пытанням палітычным і агульнакультурным. Антыуніяцкая публіцыстыка пасля 1596 г. набыла больш востры характар. Яе стваральнікі, жадаючы растлумачыць грамадскай думцы краіны прычыны, якія прымусілі іх пратэставаць і змагацца, актыўна распаўсюджвалі свае творы сярод народных нас, нягледзячы на рэпрэсіі і жорсткую атаку варожага лагера.
Брэсцкая унія надала літаратурнаму руху шырокі размах, яна выклікала да жыцця мноства як друкаваных, так і рукапісных палемічных трактатаў, пропаведзей, пасланняў, памфлетаў, адкрытых лістоў з абодвух супрацьлеглых лагераў, стала ў цэнтры ўвагі тагачаснай грамадскай думкі.
Варта таксама зазначыць, што Брэсцкая царкоўная унія 1596 г. незалежна ад волі і памкненняў яе ініцыятараў спрыяла дэсакралізацыі (зняццю покрыва таямнічасці, містыкі) існаваўшых стагоддзямі асвячоных догматаў афіцыйнай канфесіі і, што самае важнае, садзейнічала духоўнай кансалідацыі беларускага народа перад тварам польска-каталіцкай экспансіі, рашучаму адстойванню ім нацыянальных традыцый, нацыянальнай культуры, садзейнічала актывізацыі літаратурнага жыцця на беларускіх землях, з'яўленню новых імён беларускіх літаратараў, большасць з якіх актыўна выступалі супраць палітыкі акаталічвання і апалячвання праваслаўнага насельніцтва з боку дзяржаўных лідэраў Рэчы Паспалітай і Ватыкана.
Очень интересно - Курсовая работа: Доктор Булгаков в цикле рассказов "Записки юного врача"
Неабходна мець на ўвазе і тое, пгго, апрача заходняй, польска-каталіцкай экспансіі, існавала ў той час і ваенная пагроза беларускім землям з Усходу, пра што сведчаць частыя войны паміж Маскоўскай дзяржавай і Вялікім княствам Літоўскім, а затым Рэччу Паспалітай. Нельга не адзначыць таксама, што ў пэўнай меры негатыўньі ўплыў на нацыянальнае жыццё Беларусі мела тады і духоўна-рэлііійная экспансія з Усходу, у прыватнасці дзейнасць вышэйшых маскоўскіх іерархаў, якія імкнуліся праводзіць русіфікатарскую палітыку шляхам выдання і распаўсюджвання на беларускіх і ўкраінскіх землях царкоўнай літаратуры, адпраўлення царкоўных абрадаў, набажэнства ў праваслаўных храмах выключна на царкоўнаславянскай мове. (Зазначым, што ва уніяцкіх цэрквах набажэнства адбывалася на тагачаснай беларускай мове.) Усё гэта садзейнічала правядзенню кіраўнікамі Маскоўскай дзяржавы імперскай палітыкі ў адносінах да свайго заходняга суседа.
Такім чынам, тэрыторыя Беларусі некалькі стагоддзяў знаходзілася паміж двух агнёў. Усё гэта не магло не ўплываць на тагачаснае грамадскае і нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі. Здаровыя сілы беларускага народа, у першую чаргу інтэлігенцыі, рабілі ўсё магчымае, каб у такіх непамерна цяжкіх і складаных умовах адстаяць і захаваць нацыянальныя і духоўныя здабыткі роднага краю, яго мову, народныя традыцыі, звычаі, культурную спадчыну.
Стойкая і паўсюдная апазіцыя праваслаўнага насельніцтва рашэнням уніяцка-каталіцкага Брэсцкага памеснага сабора прымусіла яго натхніцеляў даваць тлумачэнне прычын прыняцця царкоўнай уніі. Уніяты ў мэтах апраўдання свайго краху і рэлігійна-палітычнай дыскрэдытацыі праваслаўнага сабора, які адбыўся таксама ў Брэсце восенню 1596 г. і не прыняў унію, неўзабаве выдалі ў Вільні без указання прозвішча аўтара кнігу Іпація Пацея «Справедливое описанье поступку и справы сынодовое и оборона згоды и едности свершенное, которая ся стала на сыноде Берестейском в року 1596». Мяркуючы па загалоўку, кніга гэта была адказам на выдадзеную праваслаўнымі ў Кракаве ў 1597 г. на польскай мове пратакольную справаздачу аб чатырохдзённай рабоце антыуніяцкага сабора. Кніга Пацея была раскуплена і знішчана праваслаўнымі.
Адначасова з Іпаціем Пацеем Скарга ў мэтах юрыдычнага абгрунтавання царкоўнай уніі выдаў на польскай мове кнігі «Брэсцкі сінод» (Вільня, 1596) і «Абарона Брэсцкага сінода» (Кракаў, 1597), якія Пацей адразу ж пераклаў на беларускую мову і выдаў у Вільні ў 1597 г. пад агульным загалоўкам «Описанье и оборона собору руского Берестейского». У іх П. Скарга выказвае радасць з выпадку царкоўнага аб'яднання і абараняе уніяцкі сабор з тэарэтычнага, гістарычнага і практычнага пунктаў погляду. У тэарэтычным аспекце ён зноў абгрунтоўвае каталіцкае веравучэнне аб гегемоніі папы рымскага ў хрысціянскай царкве; у гістарычным – імкнецца даказаць пераемнасць каталіцкіх традыцый у праваслаўнай царкве і разам з тым прадставіць заключаны царкоўны саюз як аднаўленне даўнейшага царкоўнага адзінства, якое ў апошні раз было дэкларавана Фларэнтыйскім саборам (1439). А таму і Брэсцкая унія ў яго інтэрпрэтацыі паказваецца як працяг Фларэнтыйскай, а не штосьці новае. Што датычыцца практычнага аспекту, то тут Скарга, не шкадуючы абяцанняў, малюе унію як праяўленне бескарыслівай пастырскай апекі папы рымскага над занядбанымі і трапіўшымі ў бяду па віне візантыйскіх патрыярхаў праваслаўнымі. Ён красамоўна дэкларуе маральныя і матэрыяльныя выгоды, якія, на яго думку, будзе мець ад уніі праваслаўнае насельніцтва, абяцае не парушаць яго нацыянальных звычаяў і царкоўных абрадаў. Намагаючыся апраўдаць унію і рэнегацтва праваслаўных епіскапаў, Скарга абвінавачвае праціўнікаў уніі не толькі ў ерасі, але і ў непаслушэнстве каралеўскай уладзе, у схільнасці іх «до бунтов на урады, от Бога постановеные».
Натуральна, што абаронцы праваслаўнага веравызнання не маглі не даць належнага адпору уніятам. Разгарэлася вострая рэлігійна-палітычная барацьба. На новую кнігу Скаргі пасыпаліся шматлікія рукапісныя і друкаваныя адказы з Вільні, Львова, Астрога, Афонскага манастыра і нават ад усходніх патрыярхаў. Кожны з апанентаў Скаргі імкнуўся даць сваё разуменне уніі, адстаяць свой пункт гледжання і схіліць да яго думку не толькі праваслаўнага насельніцтва, але і дзяржаўных колаў.
Вам будет интересно - Курсовая работа: Вядучыя напрамкі і плыні ў еўрапейскай і сусветнай літаратуры ХVІ–ХХ ст.
Першым, найбольш значным і пераканаўчым адказам на выступленне П. Скаргі з'явілася кніга Хрыстафора Філалета на польскай мове «Апокрисис, албо Отповедь на книжкы о соборе Берестейском…» (Вільня, 1597). У 1598 г. яна была перавыдадзена ў Астрозе ў перакладзе на царкоўнаславянскую мову. «Апокрысіс» X. Філалета (пад гэтым псеўданімам, як мяркуюць даследчыкі, выступіў па даручэнні князя Канстанціна Астрожскага валынскі пратэстант Марцін Бранеўскі) – выдатны твор антыуніяцкай публіцыстыкі. Напісаны чалавекам вялікай эрудыцыі, ён вылучаецца сваёй энцыклапедычнай фундаментальнасцю, кампазіцыйнай зладжанасцю, лагічнасцю выкладу і высокімі мастацкімі вартасцямі. Апіраючыся на факты, аўтар «Апокрысіса» пераканаўча паказаў, што царкоўны саюз уніяцкіх епіскапаў з «рымскімі рыбаловамі» быў абумоўлены чыста зямнымі інтарэсамі, а менавіта настойлівым жаданнем епіскапаў дабіцца гарантаваных матэрыяльных выгод, высокіх дзяржаўвых пасад, рэлігійных прывілей і палітычных правоў. Філалет падкрэслівае, што уніяцкіх епіскапаў, як і самога папу рымскага, цікавіла не царкоўна-рэлігійная ісціна, не пытані веравызнання і маралі, не рэлігія сама па сабе, а перш за ўсё тая крыніца даходаў, з якой можна і «есть што скубти». Добра ведаючы царкоўную і свецкую гісторыю, Філалет у сваім выкрыцці Ватыкана шырока выкарыстаў меркаванні, разважанні многіх лацінскіх і грэчаскіх аўтараў – агульнапрызнаных аўтарытэтаў. Ён пісаў перакаваўча, ярка і вобразна. Каб зрабіць мову свайго твора больш жывой, аўтар часта выкарыстоўваў багаты арсенал літаратурных і фальклорных мастацкіх сродкаў. Ён заўсёды да месца ўключаў у тэкст авекдатычныя гісторыі, байкі, сатырычныя бытавыя замалёўкі, прыказкі і прымаўкі, афарызмы, ёмістыя эпітэты і параўнанні. З літаратурнага пункту гледжання «Апокрысіс» – адна з цікавых і яркіх старонак антыуніяцкай публіцыстыкі канца XVI ст. Невыпадкова ндаследчыкі лічаць яго адным з лепшых твораў сатырычнай літаратуры таго часу. Востры сваім выкрывальным пафасам і пераканаўчы логікай падачы матэрыялу «Апокрысіс» прынёс шмат непрыемнасцей апалагетам уніяцка-каталіцкага лагера. Вось чаму, каб нейтралізаваць уплыў «Апокрысіса» на народныя масы і выратаваць царкоўвую унію ад развалу, яе ідэолагі пачалі скупляць і знішчаць кнігу. У выніку такога ўзаемнага знішчэння кніг значная частка твораў палемічнай публіцыстыкі канца XVI – першай паловы XVII ст. вядома толькі па назвах.
Значны след у развіцці палемічнай публіцыстыкі першай чвэрці XVII ст. пакінуў архімандрыт віленскага Святадухаўскага манастыра, рэктар брацкай школы Лявонцій Карповіч (1580–1620). Нарадзіўся ён на Піншчыне ў сям'і свяшчэнніка. Адукацыю атрымаў, відаць, дзесьці ў адной з валынскіх школ князя Астрожскага. Яго імя ў літаратуры стала вядома з 1610 г., калі ён адрэдагаваў і выдаў на польскай мове знакаміты «Трэнас» М. Сматрыцкага. За выданне гэтай антыуніяцкай кнігі ён па дэкрэце караля Сігізмунда III Вазы быў зняволены на два гады ў турму. Пяру Л. Карповіча належаць тры выдадзеныя ў свой час брацкай друкарняй «казанні» – «Казанье двое» (Іўе, 1615) і «Казанье на погребенне князя В.В. Голицина» (у перакладзе на польскую мову выдадзена ў Вільні ў 1619 г.). Акрамя таго, ён напісаў прадмову да выдадзенай у 1620 г. у Вільні кнігі інака Фікарыя «Вертоград душевный» і прадмову да перакладу тлумачэнняў Златавуста на «Отче наш». З рукапісных твораў Карповіча вядомы казанне «В неделю пред рождеством Христовым» і некалькі лістоў за 1619 г., пасланых ім ад імя віленскага брацтва львоўскаму брацтву і манахам на Афон. Казанні, гэта значыць словы, Карповіча вылучаюцца ўзвышаным, напышлівым, тыпова барочным стылем. Яны глыбока эмацыянальныя і прасякнуты духам царкоўнай ідэалогіі. Катэхізісная форма пытальна-адказнай падачы матэрыялу, рытарычныя фігуры, анафарычныя пачаткі сказаў, шырокае выкарыстанне рэлігійнай сімволікі, вобразных параўнанняў надавалі творам дынамічнасць і эмацыянальна ўздзейнічалі на чытача і слухача. Пісьменнік імкнуўся выклікаць у чытача глыбокія разважанні пра сэнс жыцця і змагаўся з пункту гледжання хрысціянскіх ідэалаў за маральную чысціню чалавека. Адсюль у яго такая цяга да царкоўнай і свецкай дыдактыкі як сродку грамадскага выхавання.
За час свайго існавання царкоўна-палемічная публіцыстыка, якая ўключала адкрытыя лісты, звароты, памфлеты, палемічныя трактаты і іншыя віды творчасці, прайшла складаны і супярэчлівы шлях развіцця. У ёй наглядаліся ўзлёты і спады, ідэйна-мастацкі рост і таптанне на месцы вакол адных і тых жа багаслоўска-дагматычных пытанняў. I тым не менш, будучы накіраванай супраць экспансіянісцкіх імкненняў Ватыкана, супраць польска-каталіцкай агрэсіі, якія б формы тая ні прымала, царкоўна-палемічная публіцыстыка адыграла станоўчую ролю ў гісторыі. Узнікшы ва ўмовах абвостранай антыфеадальнай і антыкаталіцкай барацьбы беларускага і ўкраінскага народаў у канцы XVI ст., яна стала на абарону іх нацыянальна-рэлігійных правоў, упісала яркую старонку ў развіццё іх грамадска-палітычнай думкі і літаратуры. На працягу больш чым паўстагоддзя яна карысталася вялікай папулярнасцю ў шырокіх колах грамадскасці, для якой яна выконвала функцыю вострай ідэалагічнай зброі ў нялёгкай і няроўнай барацьбе. Царкоўна-палемічная публіцыстыка канца XVI – першай паловы XVII ст. – гэта цэлы перыяд у развіцці беларускай літаратуры. Будучы яшчэ сінкрэтычнай па змесце і ў значнай ступені звязанай з сярэдневяковай ідэалогіяй, яна пракладвала шляхі для дэмакратызацыі і гуманізацыі літаратуры, садзейнічала ўзмацненню яе крытычнага пафасу і сувязей з фальклорам, узбагачала яе новымі мастацка-выяўленчымі сродкамі.
2. Мялецій Сматрыцкі
Творчасць Мялеція (свецкае імя Максім Герасімавіч) Сматрыцкага займае адно з вядучых месц у літаратурным працэсе Беларусі канца XVI – першай паловы XVII ст.
Похожий материал - Курсовая работа: Дэкаданс, мадэрнізм, авангардызм і постмадэрнізм як напрамкi лiтаратуры i мастацтва
Сматрыцкі нарадзіўся ў першай палове 1577 г. у сям'і гарадскога пісара Герасіма Данілавіча Сматрыцкага ў невялікім мястэчку Смотрыч на Падоллі. Бацька Мялеція быў для свайго часу чалавекам вельмі адукаваным, ведаў некалькі замежных моў, таму і звярнуў на сябе ўвагу князя Канстанціна Астрожскага, які прапанаваў яму месца рэктара ў Астрожскай школе. Пачатковую адукацыю Мялецій атрымаў пад непасрэдным кіраўніцтвам бацькі і грэка Кірыла Лукарыса, які скончыў Падуанскі універсітэт, быў выдатным грамадскім і рэлігійным дзеячам, а з 1612 г. – канстанцінопальскім патрыярхам. Князь Астрожскі заўважыў выдатныя здольнасці Максіма Сматрыцкага да навукі і ў другой палове 90-х гг. XVI ст. накіраваў яго на філасофскі факультэт у Віленскую езуіцкую акадэмію, якую ён і скончыў каля 1601 г. (па іншых меркаваннях, Сматрыцкі вучыўся там у 1601–1604 гг.). У 1601 г. па пратэкцыі князя Астрожскага Максім становіцца настаўнікам маладога беларускага магната Багдана Саламярэцкага, якога дагэтуль вучыў Л. Зізаній. Для паглыблення ведаў вучань з настаўнікам едуць за мяжу. Як сведчыць сам Сматрыцкі ў «Апалогіі», ён «правёў маладыя гады пры грабніцы Лютэра ў Лейпцыгскім і Вітэмбергскім універсітэтах», якія ў тыя часы былі запалонены рэфарматарскімі ідэямі Лютэра, Кальвіна, Цвінглі. Такім чынам, Мялецій Сматрыцкі быў рознабакова адукаваным чалавекам, які пазнаёміўся са здабыткамі еўрапейскай культуры, меў шырокі светапогляд і багаты навуковы багаж. Вярнуўшыся на радзіму каля 1607 г., Мялецій некаторы час правёў у маёнтку князя Саламярэцкага, часта наведваў Мінск, дзе, як сведчаць яго сучаснікі, карыстаўся аўтарытэтам сярод простага люду, «які сыходзіўся да яго, як да аракула». У хуткім часе Мялецій накіроўваецца ў віленскае праваслаўнае брацтва. Тут ён знаёміцца з выдатным дзеячам беларускай культуры, пісьменнікам-палемістам Лявонціем Карповічам, становіцца яго верным паплечнікам.
Першым друкаваным творам пісьменніка-палеміста, які дайшоў да нашага часу, быў «Антыграфі» (1608) – твор, накіраваны супраць кніг уніяцкага мітрапаліта Іпація Пацея «Ерасі» і «Гармонія» (1608), у якіх не толькі закраналіся пытанні рэлігійнай дагматыкі, але і падымаліся праблемы дзяржаўна-палітычнага характару. «Антыграфі» пачынаецца эпікграмай на герб князёў Астрожскіх, дзе аўтар удала выкарыстоўвае багатую метафарычвую сімволіку зор, прамянёў, а таксама паэтычную тропіку стылю барока. Зыходзячы з тагачасных палітычных умоў, Сматрыцкі прысвяціў свой твор уніяту Янушу Астрожскаму. Гэта было выклікана тым, што звычайна творы, напісаныя супраць таго ці іншага лагера, скупляліся апазіцыяй і знішчаліся. Такім чынам, прысвячэнне адыгрывала ролю не толькі ўслаўлення таго ці іншага князя – гэта, перш за ўсё, быў неабходны ў той час крок дзеля захавання кнігі.
Найбольш значны твор М. Сматрыцкага «Трэнас» («Плач») выйшаў у 1610 г. на польскай мове пад псеўданімам Тэафіл Арталог (Багалюб Праўдаслоў), бо ўсякаму, хто падпісаў бы сваё сапраўднае імя пад такім творам, пагражала небяспека апынуцца ў турме, што, напрыклад, і здарылася з Лявонціем Карповічам, рэдактарам і карэктарам гэтага выдання, які па загадзе караля быў абвінавачаны ў дзяржаўнай здрадзе. На дзевяць гадоў была закрыта брацкая друкарня ў Вільні, дзе друкаваўся «Трэнас», адабрана і спалена вялікая колькасць экземпляраў, а таму, хто асмеліўся б купляць ці распаўсюджваць твор, пагражаў штраф у 5000 «червоных злотых». Кніга з'явілася ў даволі нязручны для караля Сігізмунда III момант. Менавіта вясной і летам 1610 г. ён дамагаўся абрання на маскоўскі трон каралевіча Уладзіслава. «Трэнас» жа красамоўна сведчыў аб перспектывах ваенна-палітычнай інтэрвенцыі польскай магнатэрыі. Пачынаецца «Трэнас» паводле тагачаснай традыцыі, эпікграмай на герб дому Вішнявецкіх, у якой, як і ў папярэднім прысвячэнні да «Антыграфі», таксама выкарыстоўваецца барочная метафарычная сімволіка. Твор складаюць дзве прадмовы і дзесяць раздзелаў, якія ўмоўна можна падзяліць на тры ідэйна-тэматычныя групы: два пачатковыя раздзелы найбольш ярка раскрываюць талент палеміста-мастака; трэці і чацвёрты раздзелы ўяўляюць сабою своеасаблівую энцыклапедыю выказванняў старажытных багасловаў і філосафаў пра кіруючую ролю рымскага папы. Шэсць апошніх вырашаюць у большасці сваёй праблемы рэлігійна-дагматычнага характару. Менавіта першыя два раздзелы сведчаць аб пісьменніцкай сталасці Сматрыцкага, які дасканала авалодаў паэтыкай стылю барока. Апісваючы сучасны яму стан праваслаўнай царквы, Мялецій выкарыстоўваў народна-паэтычную, міфалагічную і біблейскую сімволіку: «Рукі мае ў аковах, ярмо на шыі, путы на нагах, ланцугі на клубах, меч з двух бакоў востры над галавою, вада пад нагамі глыбокая, няўгасны агонь па баках, адусюль стогны і енкі, адусюль страх і праследаванні».
«Трэнас» – твор высокага грамадзянскага гучання. Многімі сваімі зваротамі, асабліва, калі ідзе гаворка пра былую магутнасць праваслаўнай царквы (вобраз лямантуючай царквы – высокамастацкае ўвасабленне вобраза радзімы-маці), ён нагадвае бессмяротныя радкі «Слова пра паход Ігаравы», дзе ўпершыню ў літаратуры ўсходніх славян з такім пафасам прагучала ідэя аб неабходнасці яднання рускіх князёў. Паэтыка стылю барока вымагала стракатага спалучэння нябеснага і зямнога, высокага і нізкага, дзівоснага і звычайнага. Нярэдка мінорнае гучанне рэзка пераходзіла ў мажорнае, адсюль суседства, суіснаванне элегічных пачаткаў з сатырай, іроніяй, гратэскам. Сматрыцкі дае знішчальную характарыстыку пастырам, якія сваімі ўчынкамі не апраўдвалі прызванне настаўніка. Ён паказвае сапраўдны твар невукаў-святароў: «У жыцці вы карчмары і купцы, у звычаях лежабокі, у размове невукі, а ў абыходжанні лісы крывадушныя, а ў адзенні драпежныя ваўкі… Мудрасць ваша, уменне, размова бязглуздыя, марныя і распусныя і вяселле непрыстойнае, у якім і вы самі, і тыя, хто вас пераймае і ідзе за вамі, загінуць». Пісьменнік-палеміст паказаў сябе добрым знаўцам гуманістычнай літаратуры Заходняй Еўропы. У «Трэнасе» шырока цытуюцца творы Пятраркі, Мантуана, Гараізы, Бярнарда і многіх іншых. Усяго ў «Трэнасе» аўтар спасылаецца на сачыненні 143 аўтараў. М. Сматрыцкі паказваў, што «царкоўныя пасады ператвораны ў ганебную куплю і продаж, у іх шукаюць не выратавання душы, але раскошы і багацця, для гэтага яны (духоўныя асобы) часта наведваюць касцёлы, адпраўляюць месы, спяваюць псалмы. Цяпер за біскупствы, архідыяканствы, абацтвы вядзецца барацьба, і царкоўныя прыбыткі абарочваюцца на раскошу і марнасць».